Kościół farny w Koszalinie, główna świątynia miejska w średniowieczu pozostająca pod opieką bractw cechowych, od momentu budowy jest do dziś centralnym kościołem miasta. Funkcja obiektu nigdy w ciągu dziejów nie została zmieniana. Forma jej obecnego wyglądu artystycznego niewiele odbiega od pierwowzoru.

Kościół zbudowany został w pierwszej połowie XIV wieku. Do 1534 roku był świątynią katolicką, aby potem przez ponad 400 lat służyć kultowi protestanckiemu. W 1945 roku ponownie powrócił do służby katolickiej. Od 1972 roku dotychczasowy kościół parafialny podniesiony został do godności katedry, przeżywając po remontach i niezbędnej adaptacji, swój renesans w służbie polskiej społeczności katolickiej. Katedra związana integralnie z miastem i jego historią zachowała się w niezmienionej formie architektonicznej mimo licznych pożarów miasta, wojen i zniszczeń związanych z próbami przebudowy jej wnętrza.

Źródła historyczne wzmiankują, że dla potrzeb budowy murów miejskich (ok 1310 r.) postawiono w pobliżu miasta siedem pieców do wypalania cegły, wykorzystując miejscowe okoliczne złoża gliny. Wydaje się prawdopodobne, że po ukończeniu tych prac, z tych samych źródeł pochodziła cegła na budowę kościoła farnego. Cegły z murów miejskich i kościoła są bowiem z swych rozmiarach zbliżone lub identyczne.

Na najstarszym widoku miasta sporządzonym w 1612 r. przez profesora Uniwersytetu w Rostoku E. Lubinusa, głównym elementem panoramy Koszalina jest masyw kościoła mariackiego. Wszystkie znaczniejsze kościoły miejskie leżące na wschód od Kołobrzegu, poświęcone były Najświętszej Maryi Pannie i przyjęły w budowie bazylikowy układ wnętrza. Powstanie tego ciągu kościołów w pasie nadmorskim można wiązać z tym, że region ten był w zasięgu kultury artystycznej miast nadbałtyckich. Wszystkie te kościoły są bazylikami trójnawowymi z wieżą kwadratową, od zachodu mają skłębienia gwieździste i są orientowane na wschód. Gotyk pomorski jest prosty w formie i surowy. Nastrojem wnętrza odpowiada więc ascetycznym założeniem średniowiecza. Uznając wschodnią proweniencję tego typu budowli liczni badacze udowadniają, że w Słupsku po raz pierwszy wzniesiono kościół farny o układzie bazylikowym, który stał się od XIV w. prototypem wielu kościołów środkowego wybrzeża. To właśnie przez rozwiązanie bazylikowe i monolityczne potraktowanie czworoboku wieży, zbliża koszaliński kościół do całej grupy pięciu bazylik położonych na wschód od Kołobrzegu. Rzut poziomy kościoła wykazuje przy bliższej analizie niezbite podobieństwo do Sławna, Darłowa, a nade wszystko do Białogardu. Koszalin powtarza zatem plan białogardzki, bowiem kościół ten wyróżnia się najbardziej wystudiowanymi proporcjami architektonicznymi, pewnej zmianie ulegają tylko proporcje bardziej wydłużone w prezbiterium i w nawach. Wnętrze zamknięte pięknym sklepieniem gwieździstym cechuje większa strzelistość. Można przypuszczać, że nie tylko koszaliński kościół, ale i pozostałe, o których mowa, nigdy nie miały klasycznej wieży gotyckiej.

Pierwsza historyczna wzmianka o kościele NMP w Koszalinie pochodzi z 1333 r., ale historyk J. Benno przypuszcza, że budowany on był około r. 1310. F. Kugler pisze, że budowę kościoła należy umiejscowić około połowy XIV w. Powszechnie jednak przyjmuje się, że kościół był zbudowany w latach 1300-1333. To właśnie ten kościół w swej zasadniczej formie przetrwał do dziś, zmieniając tylko w różnych okresach wystrój wnętrza.
Jak pisze W. Haken w swej historii miasta z 1767 r., kościół powstał „z dobroci serca ofiarodawców”. Fundatorem była więc cała gmina wyznaniowa, liczni wówczas pielgrzymi, przy oczywistym wsparciu Rady Miejskiej. Składki na budowę kościoła zbierały mniszki Cysterki za pomocą i przyczyną cudownego obrazu Matki Saskiej od mieszkańców miasta, a nade wszystko pielgrzymów, ściągających licznie do cudownego obrazu i kaplicy na Górze Chełmskiej. Można więc wnosić, że budowa postępowała bez zastojów i zbędnych przerw. Przyjąć należy, że czas budowy świątyni wynosił około 30 lat.

Nie dokonując tu szczegółowego opisu inwentaryzacyjnego trzeba powiedzieć, że jest to obiekt murowany z cegły o układzie wedyjskim z użyciem kamieni w podmurówce. Trzynawowa bryła o układzie bazylikowym ma wydzielone i nieco wydłużone prezbiterium zamknięte trójbocznie. Od zachodu czterokondygnacyjna wieża z licznymi blendami na każdej ze stron. Zwieńczenie dachem namiotowym z galeryjką. Całość budowli obiega dekoracyjny fryz z kształtek ceglanych o motywach czteroliścia. Elementem unikalnym i bardzo interesującym jest konstrukcja belkowa wewnątrz wieży stanowiąca rusztowanie dla dzwonów. J. E. Benno wspomina, że już w 1555 r. był na wieży kościelnej zegar. Dzisiejszy pochodzi jednak z 1754 r. Całość bryły zewnętrznej kościoła pozbawiona jest ornamentów i godnych uwagi detali architektonicznych. Na przedłużeniu naw bocznych od wschodu zbudowane są późniejsze przybudówki mieszczące zakrystię i kruchtę. Przy obu nawach bocznych umieszczane są wieżyczki na planie pięcioboku z wewnętrznymi schodami. Główny korpus nawowy opięty jest 2-uskokowymi szkarpami. Przy prezbiterium przypory trójuskokowe.

Wnętrze kościoła po regotyzacji w latach 1972/73 reprezentuje czystość architektoniczną oraz to co nazywamy – amor vacui – czyli adorację przestrzeni z przewagą gładkich i pustych płaszczyzn. Brak bocznych ołtarzy przy filarach odsłania czystość gotyckiej architektury, tworząc szlachetną w swej wymowie – pustkę gotycką. Jest to rzadki przykład na Pomorzu świadomie zrealizowanej ekspozycji samej architektury gotyckiej wnętrza. W nawie głównej kościoła wyraźnie zarysowane cztery przęsła o sklepieniu gwieździstym, oddzielone gruntami. W nawach bocznych występuje podobnie regularny podział. W prezbiterium dwuprzęsłowym sklepienie gwieździste łagodnie spływające na ściany. Prezbiterium otwarte ku nawie głównej ostrołukową arkadą. Nawa główna otwarta ku nawom bocznym czterema parami ostrołukowych arkad. Od strony zachodniej podwieszony chór muzyczny, drewniany. W pomieszczeniu pod wieżą także sklepienie gwieździste.

W XIV i XV w. w okresie pomyślnego rozwoju miasta znaczniejsze rady miejskie fundowały w kościele kaplice, zastrzegając sobie patronat nad nimi. Usytuowane od strony północnej przylegały bezpośrednio do nawy kościoła. Wszystkie one zostały jednak rozebrane w czasie generalnej restauracji kościoła w latach 1842/45. Wtedy też rozebrano dwie boczne kaplice w części przy wieżowej. Remont ten był przygotowywany już w 1833 r. w pracowni pruskiego królewskiego nadzoru budowlanego w Berlinie, a dotyczył przebudowy zewnętrznej architektury kościoła i jego wnętrza. Konserwacja ta zaciążyła najbardziej na sylwecie obiektu, kiedy to został obniżony dwuspadowy dach kościoła i prezbiterium do wysokości połowy trzeciej kondygnacji wieży. Restauracja kościoła w latach 1914/15 przywróciła pierwotną wysokość dachu, a całość konstrukcji drewnianej przykryta została dachówką ceramiczną. Stan ten przetrwał do czasów współczesnych.

Wystrój wnętrza kościoła co najmniej trzy razy przechodził bardzo gruntowny remont, który w sposób zasadniczy wpłynął na zmianę wewnętrznego wyglądu świątyni.
Pierwszy okres obejmuje czas od powstania kościoła w pierwszej połowie XIV w. do roku 1534, to jest do końca panowania Bogusława X. Czas ten to okres pełnego rozkwitu sztuki gotyckiej na Pomorzu. Drugi okres to likwidacja elementu katolickiego w kościele i wprowadzenie do wnętrza wystroju protestanckiego. Trwał on do roku 1945. Średniowiecznym zabytkom sztuki sakralnej zagroziło wtedy szczególne niebezpieczeństwo. Cała plastyka gotycka w większości zginęła pad wpływem purytańskiej doktryny protestanckiej.
Od początków XVI w. zagrażającym rozwojowi katolickiego życia religijnego był rozwijający się gwałtownie luteranizm. Wnętrze kościoła najbardziej ucierpiała w latach 1942/45. Jak pisze Vanselow – ówczesny pastor kościoła – bez żadnych skrupułów usuwano wówczas z kościoła wszystko, co przypominało katolicyzm (m.in. konfesjonały z 1519 r.). W tym czasie świątynia otrzymała nowy wystrój: balkony na nawami bocznymi, emporę organową i nową polichromię. W 1866 r. całość wnętrza zastała odmalowana, ustawiano nowe stalle, zbudowano nową ambonę. W latach 1914/15 wymieniono komplet ławek, wykonano ponowne malowanie wnętrza i wstawiono nowe witraże. Trzeci okres obejmuje lata współczesne po roku 1945. Jest to powrót do tradycji katolickiej i pełna regotyzacja wnętrza w latach 70-tych. Wcześniej, bo już w latach 1959/63 usunięto z obu naw bocznych balkony, co przywróciło wnętrzu gotycką smukłość i wykonano malowanie ścian w kolorze jasnoszarym techniką wapienną. Po przeprowadzeniu licznych badań wnętrza w 1972 r. podjęto pracę dla przywrócenia świątyni dawnego gotyckiego wyglądu. Dokonano wówczas odczyszczenia służek, gzymsów, filarów, obramień i lasek okiennych, pokazania wszystkich profili, odczyszczenia ścian. W dalszych latach umieszczono w prezbiterium nastawę ołtarza głównego (1973) i zrekonstruowano wg projektu artystów z Poznania w śmiałej formie kratownicy, dawny gotycki ołtarz z 1512 r. W 1974 r. założono nową marmurową posadzkę, ustawiono nowe dębowe stalle i sześć nowych konfesjonałów, wtedy też wykonane zostały nowe ławki, rozmieszczono nowe stacje drogi krzyżowej i podwieszono wielopłomienne metalowe koła-żyrandole w nowie głównej i bocznych.
Renowacja katedry koszalińskiej, została przeprowadzona w latach 70-tych naszego stulecia z pełnym uszanowaniem wymogów konserwatorskich. Stała się najlepszym dowodem umiłowania piękna Domu Bożego, doceniając wartość tego zabytku jako dobra kultury narodowej. Piękny i szlachetny w swej wymowie wystrój gotycki – ożywia wiarę i pobożność tych, którzy zbierają się tak licznie w świątyni.

Purytańskie poczynania w okresie protestantyzmu nie pozwalają dziś na istnienie muzeum katedralnego, nie i ma też niestety tradycyjnego skarbca. W kruchcie kościoła znajduje się grób drugiego biskupa diecezji, Czesława Domina. Ostatnią modyfikacją architektoniczną było urządzenie nowej kaplicy adoracji Najświętszego Sakramentu, którą pobłogosławił jeszcze poprzedni biskup diecezji, Kazimierz Nycz.
Największym wydarzeniem w historii tej świątyni była niewątpliwie, mająca miejsce 1 czerwca 1991 r., wizyta papieża Jana Pawła II, który modlił się w koszalińskiej katedrze różańcem, a wydarzenie to było transmitowane przez Radio Watykańskie na cały świat.